Tworzywa sztuczne są obecnie kojarzone przede wszystkim negatywnie. Niemniej jednak, interesujące jest to, jak bardzo są one zbliżone do polimerów występujących w naturze. Naturalne lateksy, wydobywane z roślin, były tak przydatne wiele lat temu, że stały się bazą dla współczesnych syntetyków. Co powinniśmy wiedzieć na temat gutaperki, balaty i kauczuku?
W podstawowym zrozumieniu, polimery to molekuły składające się z długich łańcuchów powtarzających się jednostek. Polimery obejmują PET używany do produkcji butelek, nylon wykorzystywany w odzieży sportowej, a także keratynę stanowiącą włosy i paznokcie. Do grupy znanych naturalnych polimerów zalicza się również wełnę czy celulozę. Wśród nich znajdują się także silikony – polimery składające się z jednostek zawierających atomy krzemu oraz lateksy.
Pod względem chemicznym lateks jest emulsją złożoną z cząstek polimerów rozproszonych w wodzie. Pojawia się on w różnorodnych formach w świecie roślinnym, ale jest również produkowany sztucznie i wykorzystywany w produkcji różnych produktów, takich jak farby lateksowe czy kleje.
Naturalny lateks pełni kluczową rolę w życiu roślin. Jest obecny w mlecznym soku, który jest produkowany przez co dziesiąty gatunek kwiatowy. Pod wpływem kontaktu z powietrzem, ten sok ulega koagulacji. Kiedy roślina zostaje uszkodzona, sok ten wycieka i zamyka ranę, chroniąc roślinę przed patogenami. Ponadto lateksy roślinne są także formą ochrony przed szkodnikami, takimi jak owady.
W sumie około 20 tysięcy gatunków produkuje lateks, większość z nich jest typowa dla strefy tropikalnej. Lateks występuje nie tylko u kwitnących roślin, ale także u niektórych gatunków grzybów, które używają go do naprawiania uszkodzeń tkanek.
Gutaperka jest naturalnym produktem rosnącym w nizinnych lasach Indonezji na drzewie zwanych gutaperkowcem (Palaquium gutta), który może osiągać nawet 40 m wysokości. Miejscowe społeczności od dawna korzystają z jego drewna oraz nasion do produkcji świec i mydeł. Czerwonobrązowy lateks wypływający po uszkodzeniu kory drzewa cieszy się także dużym zainteresowaniem.
Gutaperka jest pozyskiwana zarówno z ściętych, jak i żywych drzew, a następnie suszona. Następnie jest czyszczona i formowana w bloki. Surowiec ten ma niesamowite właściwości – jest odporny na działanie wody, alkoholi, kwasów, zasad i olejów. Rozpuszcza się jedynie w benzynie, terpentynie, benzenie, chloroformie, gorącym eterze i dwusiarczku węgla. Najważniejsze jest to, że gutaperka jest trwała, termoplastyczna i nie przewodzi prądu. Chemicznie jest polimerem izoprenu i podczas krystalizacji tworzy bardzo sztywne struktury. W przeciwieństwie do kauczuku nie jest elastyczna, nie odbija się od ziemi, podobna jest raczej do plastiku niż gumy.
Społeczności zamieszkujące Archipelag Malezyjski tradycyjnie wykorzystywały gutaperkę w jej naturalnej postaci do produkcji przedmiotów codziennego użytku, takich jak rękojeści noży czy laski. Pierwszy kontakt Europejczyków z tym surowcem miał miejsce w drugiej połowie XVII wieku, ale dopiero szkocki chirurg William Montgomerie docenił jego potencjał medyczny. W 1851 r. Wielkiej Brytanii dostarczono 1500 ton gutaperki, która szybko stała się popularna w całej Europie.
Montgomerie zasugerował swoim kolegom lekarzom wykorzystanie tego niezwykłego lateksu do produkcji opasek stosowanych do unieruchamiania złamań czy chorych stawów. Z czasem ten naturalny plastik zaczęto stosować do produkcji cewników, zgłębników, krążków macicznych i innych narzędzi medycznych. Stomatolodzy także zaczęli go wykorzystywać, początkowo do powstrzymywania krwawień po ekstrakcji zębów. Obecnie najczęstszym zastosowaniem gutaperki jest leczenie kanałowe – używa się jej do wypełnienia przestrzeni powstałych po oczyszczeniu kanałów martwego zęba.
W przeszłości gutaperka była jednak również używana jako izolacja do kabli telegraficznych, szczególnie tych układanych na dnie oceanu. Produkowano z niej meble, rękojeści broni palnej, a nawet podeszwy butów piłkarskich.